میان‌بُرهای ناخودآگاه در ادراک ادبیات
وقتی خیلی سریع و ناخودآگاه نسبت به یک اثر هنری، یا یک هنرمند موضع می‌گیرم؛ بی‌درنگ، تحسین یا تقبیحش می‌کنم دچار یک «سوگیری ناخودآگاه» هستم. یک میان‌بُر ذهنی دارم برای کشاندن موضوع زیر چتر آگاهی و حتی میل خود. تقریباً همۀ ما خوانندگان ادبیات، منتقدان یا پژوهشگران هنر از این میان‌برها در جیبِ ذهن داریم و در کنشگری هنری، میان‌برهای خود را نیرو می‌بخشیم و گسترش می‌دهیم.
سوگیری ناخودآگاه و پیش‌آموخته، مغز را قادر می‌کند تا حجم زیادی از اطلاعات را در یک لحظه، پردازش کند. معمولاً مغز می‌تواند آگاهانه 40 پاره اطلاعات را در ثانیه بازپردازی کند و ناخودآگاه چند میلیون تکه اطلاعات را . این ترفندِ میان‌بُر به سرعت عمل و صرفه‌جویی زمان کمک می‌دهد. معمولاً بسیار دوست می‌داریم که راه میان‌بُر و سریع را انتخاب کنیم.
پردازش خودکار اطلاعات که ناشی از سوگیری ناخودآگاه است بر تصمیم‌ها و رفتار روزمرۀ ما تأثیر می‌گذارد. بسا که دچار خطا هم بشویم و از تصمیم‌گیری منصفانه و سنجش بی‌طرفانه دور بیافتیم.
سوگیری ما غالباً ناشی از آموخته‌های گذشته، ارزشهای فرهنگی، تربیت خانوادگی، کلیشه‌های آموزشی و عقیده و ایدئولوژی مسلط بر محیط زندگی ماست.
نمونه‌ای از میان‌بُرهای فهم و نقد ادبی در میان ما:
• شاعری، شکلی از زبان‌پریشی و جنون است.
• از شاعر نباید حرف حکیمانه و فلسفی شنید.
• شاعر در فلان رشته مدرک دکتری دارد!
• نویسنده، روزنامه‌نگار اصول‌گراست.
• نویسنده، مترجم عربی است.
• شاعر نابیناست.
• شاعر حافظ قرآن است.
• نویسنده، بازیگر مشهوری است.
• شاعر معتاد به مواد مخدر است
راه مهار سوگیری ناخودآگاه این است که از خود بازپرسی کنیم و به دقت از ناخودآگاهمان آگاه شویم.
وقتی با اثر ادبی روبرو شدید پرسشهایی از این دست را از خود بپرسید:
• نسبت به وزن شعر چه ذهنیتی دارم؟
• نسبت به سبک، ژانر و موضوع اثر چه؟
• چقدر به سن مؤلف، قومیت، جنسیت یا معلولیت و دیگر مسائل شخصی او حساس هستم؟
• رویکرد فکری، سیاسی، فرهنگی خود من چیست؟
صادقانه سوگیری احتمالی خود در هریک از موضوعات را روی کاغذ بنویسید. پس از صدور هر حکمی به فهرست میان‌بُرهای خود نگاه کنید. آیا در آن حکم میان‌بر نقشی داشته است یا نه؟
هنگامی که به تعصبات ناخودآگاه خود پی بردیم به احتمال زیاد به محض سوگیری در برابر اثر هنری، و افتادن در دام پیشداوری متعصبانه و گاه مغرضانه، اندیشۀ خود را به مسیر تعادل و انصاف بر می‌گردانیم. شاید در چنین شرایطی کمتر به دام پیشداوری و تعصب در‌افتیم.
#کاروندپارسی
#محمودفتوحی
#سوگیری_ناخودآگاه_ادبی
@karvandparsi