جلال الدين همایی (1307 ش.) در تاریخ ادبیات خود، بحثهایی دربارة ادب و تاریخ ادبی از جمله تعریف ادب و ادبیات و تاریخ ادبی و نسبت آن با تاریخ عمومی مطرح کرد كه غالباً از کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة أثر جرجی زیدان اقتباس شده است. حسین فریور در کتاب تاریخ ادبیات ایران و تاریخ شعرا نیز به تعریف ادبیات، ادیب، عوامل موثر در ادبیات و ... پرداخته است.

اما زرین‌کوب در مقدمة کتاب از گذشتة ادبی ایران (1375ش.) اختصاراً به مسائل نظری تاریخ ادبی پرداخته و از روشهای مختلف تاریخ ادبی سخن گفته است. در این مقدمه، تاکید شده که تاریخ ادبیات باید به عوامل درونی شعر و نثر در سنت‌های ادبی بپردازد. از دید زرین‌کوب عوامل درونی، عمده‌ترین انگیزه در حرکت تکاملی ادبیات است، او به تأسي از برونتیر فرانسوی بر تاریخ درونی ادبیات تاکید دارد و براي مورخ ادبي، توجه به عوامل درونی ادبیات را يك ضرورت مسلم مي‌داند، اما براي عوامل بیرونی همچون سلسله‌های حکومتی و حامیان ادبیات و زمینه‌های تاریخی، ارزش کمتری قائل است.

زرین کوب روشهای مختلف تاریخ ادبی را مطرح کرده می‌گوید: تقسیم ادوار ادبی به نام و عهد پیشروان و طلایه‌داران ادبیات که پیشنهاد جرج سارتن در تاریخ علم است، مشکل تاریخ ادبیات را حل نمی‌کند، شکل ترکیبی مبنی بر فرضیة هماهنگی با مجموع عوامل تاریخی که ادوارد براون برآن رفته برای تاریخ ادبی کافی نیست. اما بهترین روش را هرمان اته و الكساندر بائوسانی خاورشناس ايتاليايي به كار بسته‌اند که سیر ژانرهای ادبی را به طور جداگانه بررسی و تحلیل می‌کنند. این روش مطمئن‌ترین شيوه براي نگارش تاریخ ادبی است.

کتاب تاریخ ادبیات ایران (جلد 1) به قلم پنج نفر از استادان دانشگاه اصفهان درسنامه‌اي اس مبسوط است كه براي مقاصد آموزشي در رشته زبان و ادبيات فارسي تدوين شده است. در مقدمة کتاب از ضرورت پرداختن به مسائل نظری تاریخ ادبی سخن رفته و مسائل و پرسشهایی که پیش روی مؤلفان تاریخ ادبیات است مطرح گرديده است. مقدمه نشان مي‌دهد كه مؤلفان در عمل با پرسش‌هايي در باب مسائل نظري تاريخ ادبي مواجه بوده‌اند و پاسخی نیافته‌اند. این مسائل عبارتند از: تعريف ادبيات و تاريخ ادبيات، قلمرو فرهنگي و سياسي در تاریخ ادبی، شیوة تالیف، معیارها و ضوابط تقسیم‌بندی دوره‌های تاریخی، قلمرو تاریخ ادبیات فارسی، نسبت تاریخ ادبیات با علوم دیگر و اهداف تاریخ ادبی.

منابع