فناوری در کلاس صائب (3): گاه‌شمارها
2. گاهشمارهایی برای صائب‌شناسی
نخستین گام تهیۀ گاهشمارهایی از زندگی صائب و رویدادهای مرتبط با بافتار سیاسی، اجتماعی وفرهنگی زمان حیات اوست. گاهشمار ابزاری است برای ایجاد یک نظم تاریخی در رویدادها که معرفت ما نسبت به امور را زمانمند و تاریخی می‌کند. تاریخمندی رویدادهای فکری و فرهنگی از مهمترین ضرورتهای تفکر انتقادی در علوم انسانی است.
در درس صائب با تهیۀ گاهشمارهایی می‌توان تاریخ حیات کالبدی شاعر و تاریخ حیات اندیشۀ وی را ترسیم کرد:
- گاهشمار رویدادهای مهم زندگی صائب از 1006 تا 1087 قمری
- گاهشمار دستنویسهای کهن و نزدیک به حیات صائب
- گاهشمار رویدادهای مؤثر عصر صائب (علمی، فلسفی، دینی، هنری، سیاسی، اجتماعی، و ...)
- گاهشمار منتخبات و گزیده‌های صائب
- گاهشمار خوانش و تفسیر اندیشۀ صائب پس از مرگش
- گاهشمار صائب‌پژوهی معاصر
- گاهشمار انتشار آثار در دوران جدید
- گاهشمار همایشهاش و کنگره‌های شعر صائب
**** گاهشمار رویدادهای مهم زندگی صائب از 1006 تا 1087 قمری (1597-1676 میلادی)
- 1006 ق. تولد
- 1032 ق. سفر به مکه
- 1033 ق. سفر به خراسان
- 1034 ق. سفر به کابل و دربار ظفرخان احسن حاکم کابل
- 1038 ق. ورود به دربار شاهجهان در آگره به همراه ظفرخان احسن
- 1039 ق. سفر به برهانپور هند در همراهی ظفرخان احسن و پدرش خواجه ابوالحسن تربتی به دستور شاهجهان.
- 1040 ق. آمدن پدر هفتاد سالۀ صائب به هند برای بازگرداندن پسرش به اصفهان
- 1041 ق. بازگشت از هند با اصرار پدر
- 1050 ق. احتمالًا سفر به تبریز
- 1052 ق. ورود به دربار شاه عباس و اخذ منصب ملک العشرایی
- 1059 ق. سرودن مثنوی رزمی قندهارنامه در فتح قندهار توسط شاه عباس ثانی.
- 1077 ق. ترک دربار و خلوت گزینی به دلیل خشم گرفتن شاه سلیمان صفوی بر قصیدۀ وی
- 1088 ق. تکمیل سفینۀ صائب
- 1088 ق. وفات در اصفهان و دفن در باغ تکیهدر منطقۀ عباس آباد اصفهان
گاهشمار شکل‌گیری آثار
- 1059 ق. مثنوی قندهارنامه. شامل 380 بیت در فتح قندهار توسط شاه عباس ثانی در وزن شاهنامه.
- 1076 ق. نامه‌ای خطاب به شاه عباس دوم، در اعتراض به فرمان وی برای منع باده‌خواری و درخواست بازگشایی میخانه‌ها. ظاهراً در اواخر ماه رمضان و نزدیک به عید فطر شاه عباس دستور بستن میخانه‌ها را صادر کرده است. صائب در این نامه پس از شکوه‌ای شاعرانه از منع باده خواری و طرب، امید دارد که «منشور رخصت از دیوان رحمت پناهی صادر گردد و آب رفت به جوی شیشه و پیاله باز آید»
- 1087 ق. دیوان: دستنویسهای زیادی متعلق به زمان حیات شاعر موجود است. اما کاملترین نسخۀ کلیات دیوان صائب به کوشش محمد قهرمان در ۶ مجلد، شامل ۷۰۱۵ غزل، همراه با چند قصیده و سی شعر ترکی در 3697 صفحه منتشر شده است.
- 1087 ق. سفینۀ صائب، گزیده‌ای شامل 40 هزار بیت از اشعار 279 شاعر فارسی از عصر فردوسي تا معاصران صائب. این گزیده به درخواست میرزا قاسم زاهد تبریزی در سال 1088 در اصفهان تنظیم شده است. گزینشی منحصر به فرد که نشان از شعر شناسی صائب داردو البته ذوق نازک خیال وی در این انتخابها آشکار است.
- رساله کوتاه در بارۀ قلیان. نشان از کثرت علاقۀ صائب به قلیان است. (تاریخ نگارش نامعلوم)
- تقاضای گل نرگس؛نامه‌ای به یک دوست.(تاریخ نگارش نامعلوم)
* گاهشمار کهن‌ترین دستنویسهای آثار صائب:
مدرس یا محقق صائب با تدوین یک گاهشمار از کهن‌ترین دستنویسهای صائب، موجودی اسناد معتبر تاریخی دربارۀ صائب را به مخاطب خود نشان می‌دهد. از دیوان صائب دستنویسهایی متعلق به زمان حیات وی موجود است که بر اساس ترتیب سال کتابت به این شرح است:
- 1070 ق. دیوان صائب. دستنویس کتابخانۀ دانشگاه علیگر هند.دارای 450 ورق.
- 1076 ق. دیوان صائب. دستنویس. کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
- 1078 ق. دیوان صائب. دستنویس. کتابخانۀ آستان قدس رضوی. اهدایی دکتر فریدون مقتدری، خط نستعلیق ۱۴ سطری.
- 1080 ق. دیوان صائب. دستنویس. کاتب: لطف الله. به کتابخانۀ امیر نشین کپور تله در سال 1889 م تحویل داده شده است.
- 1081 ق. کلیات صائب تبریزی.دستنویس. در مجموعۀ استاد جعفر سلطان‌القرائی. به خط و امضای خود صائب.
- 1083 ق. دیوان صائب. دستنویس کتابخانۀ آستان قدس رضوی. اهدایی دکتر فریدون مقتدری، خط نستعلیق ۱۴ سطری.
- 1083 ق. دیوان صائب. دستنویس کتابخانۀ دانشگاه علیگر هند. با دستخط تأییدی خود صائب در روز شنبه 3 شوال 1083 در دارالسلطنۀ اصفهان.
- 1083 ق. دیوان صائب. دستنویس کتابخانۀ دانشگاه علیگر هند.
- 1083 ق. دیوان صائب. دستنویس کتابخانۀ آصفیه در حیدرآبادهند. 943 ص. اتمام در 4 ذی الحجه 1084 ق.
- دستنویس منحصر به فرد سفینۀ صائببه خط خود صائب یا کاتب وی. در کتابخانه‌ی دانشگاه اصفهان به شماره ۱۰۷۷۵ نگهداری می‌شود.
دستنویسهای آثار صائب در گوشه و کنار جهان بسیار است که بیشتر آنها در شبه قاره هند کتابت شده است. تنها در گنجینۀ مخطوطات آستان قدس رضوی حدود یکصد نسخه از آثار صائب تبریزی شامل کلیات، دیوان اشعار، غزل‌ها، برگزیدۀ غزلیات و شرح غزل‌های صائب نگهداری می‌شود که در میان این نسخه‌ها، نسخۀ نفیسی به چشم می‌خورد که در سدۀ ۱۱ ه.ق. کتابت شده و کارشناسان، آن را به خط خود ناظم تشخیص داده‌‌اند.»
گاهشمار چاپ آثار در دوران جدید
- 1292 ق. / 1875 م. دیوان صائب تبریزی. هندوستان، لکهنو: منشی نولکشور،۱۲۹۲ق. صفحات ۷۱۶ص چاپ سنگی.
- 1297 ق./ 1880 م. دیوان صائب تبریزی. به کوشش پراگ ناراین. هندوستان: لکهنو: مطبع منشی نولکشور. چاپ سنگی.
- 1333 ش. گلچین صائب (شامل قریب ۲۴۴۵ بیت در ۱۸۵ موضوع). گردآورنده: زین‌العابدین مؤتمن؛ کاتب: علی‌اکبر کاوه. [ بی جا ]: نشریات و بنگاه مطبوعاتی افشاری، ۱۳۳۳. [ چاپ گراور ][چاپ سنگی]. چاپخانه فردوسی. صفحات: د، ۱۹۸ ص؛ قطع : ۱۵ × ۲۲ س.م
- 1333 ش. کلیات صائب تبریزی: از روی نسخه خ‍طی که خود شاعر تصحیح ن‍م‍وده است. مقدمه و شرح ح‍ال ب‍ق‍ل‍م امیری ف‍ی‍روزک‍وه‍ی.تهران: خ‍ی‍ام، [۱۳۳۳].صفحات:[۴۸]، ۸۸۴ ص.: م‍ص‍ور، ن‍م‍ون‍ه.
- 1333 ش. «نامه صائب به شاه عباس». در مقدمۀ دیوان صائب. تصحیح امیری فیروز کوهی. تهران. 1333 ش.
- 1351 ش. دیوان میرزای صائب؛ با مقدمه ممتاز حسن. ک‍راچ‍ی: نشنل پیبلیشنگ هاوس، ۱۹۷۱م.= ۱۳۵۰. صفحات: ۸، ۱۰۰۵، 8ص
- 1366 ش. دیوان صائب تبریزی. به کوشش محمد قهرمان. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی. 1368 ش. 6 جلد، 3697 ص
- 1373 ش. دیوان صائب تبریزی: ب‍راس‍اس نسخه م‍وزه م‍ل‍ی پ‍اک‍س‍ت‍ان. با مقدمه س‍ی‍روش ش‍م‍ی‍س‍ا. تهران: م‍س‍ت‍وف‍ی. ب‍ه‍زاد: ۱۳۷۳. صفحات: ب‍ی‍س‍ت و ن‍ه،[۸۷۲] ص.ن‍م‍ون‍ه
- 1385 ش. سفینۀ صائب. به‌کوشش صادق حسینی اشکوری. اصفهان: دانشگاه اصفهان قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۸۵.
دانشجویان می‌توانند با بهره‌گیری از نرم افزارهای گاهشمارهای دقیق و تصویری تهیه کنند. ابزارهای بسیار کارآمدی برای ساختن گاهشمار وجود دارد یکی از آنها نرم افزار tablue است.
Designing a Classic Timeline in Tableau
نمونه‌هایی از گاهشمارهای ادبی:
- گاهشمار شکسپیر
- گاهشمار زندگی شکسپیر
- گاهشمار نگارش و انتشار نمایشنامه‌های شکسپیر
- گاهشمار نگارش و انتشار تمام آثار شکسپیر
- گاهشمار رویدادهای تاریخی درون نمایشنامه‌های شکسپیر
- گاهشمار دیداری شکسپیر (میانه صفحه)
- گاهشمار شنیداری، دیداری آثار شکسپیر
- گاهشمارهای دیداری زندگی و آثار شکسپیر
- گاهشمار رویدادهای درون نمایشنامۀ رومئو و ژولیت (روز و ساعت)
- گاهشمار اینفوگرافیک شکسپیر
- گاهشمار تصویری زندگی شکسپیر
- گاهشمار نوار متحرک زندگی شکسپیر