موضوع یا مسئلهی تحقيق
بسیاری از پژوهشگران جوان موضوعی در ذهن دارند و همان را مسئلۀ تحقیق می دانند. اما واقعیت آن است که از موضوع تا مسئله هنوز راهی در پیشروی آنهاست. جان ديوئي گفته است كه نخستين گام براي پژوهش، احساس وجود يک «مسئله» است؛ به اين معني که پژوهشگر با مجهول يا مشکلي روبهرو شده که نميتواند در مقابل آن ساکت بماند. مسئلهی تحقيق، نقطهی آغازين هر گونه فعاليت پژوهشي است. اجازه بدهید تفاوت میان موضوع با مسئله را به اختصار بیان کنم:
فرق موضوع با مسئله:
«موضوع تحقیق» با «مسئلهی تحقیق» فرق دارد. شما میتوانید به راحتی موضوعی را برای تحقیق انتخاب کنید اما به سادگی نخواهید توانست «مسئله» بسازید. مثلاً «مهاجرت نخبگان» یک موضوع است اما هنوز مسئله نیست. اما اگر بخواهید مسئلهای برای این موضوع طراحی کنید باید در یکی از این زمینهها پرسشهای روشن و هدفمند طرح کنید:
- جمعیتشناسی نخبگان مهاجر.
- علل مهاجرت نخبگان (اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اعتقادی، علمی ...)
- مشکلات نخبگان در کشور میزبان (اقتصادی، اعتقادی، فرهنگی ...)
- پیامدهای مهاجرت برای کشور مبدأ.
- دستاوردهای نخبگان برای کشور میزبان (اقتصادی، علمی، فرهنگی...)
- نقش مهاجران نخبه در روابط بینافرهنگی (انتقال، ترکیب، استحاله...)
اگر برای هریک از عنوانهای بالا بتوانید یک تا سه پرسش جدی طراحی کنید آنها به یک مسئله پژوهشی تبدیل میشوند. هر پژوهش، فعالیتی است براي یافتن مجهولی كه هيچكس تا این زمان براي آن پاسخي ارائه نکرده است. پس داشتن مسئله در گرو داشتن «پرسش» است. كسي ميتواند در يك زمينهی علمي، پرسشهای تازه طرح كند كه بر موضوع پژوهش اشراف داشته باشد. با ذهن خالي و بدون اطلاعات قادر به كشف سؤال نيستیم. به قول مولوي «هم سؤال از علم خيزد هم جواب».
اغلب پژوهشگران جوان، موضوعی را انتخاب میکنند و بدون داشتن مسئله و پرسش، پژوهش خود را آغاز ميكنند. آنها پس از گردآوري انبوهي از دادهها و مواد درميمانند و نميدانند با آن دادهها چه كنند.
موضوع مقالهی پژوهشي يا پاياننامهی تحصيلي بايد داراي اين ويژگيها باشد:
- روشن و قابل فهم باشد.
- بسیط (واحد) باشد نه مرکب
- خُرد و محدود باشد. میدانید که حل مجهولهای بزرگ ممکن نیست.
- نو باشد. اصیل بودن در گرو تازگی و ابداع است.
- پرسشهاي جدي و هدفمند را دنبال کند.
باری، مسئلهیابی مستلزم داشتن ذهن خلاق و اطلاعات دقیق پیرامون موضوع است.
بعد التحریر:
این یادداشت را گذاشتم که به دوستان بگویم که این روزها در کار روزآمد کردن کتاب آیین نگارش مقالهی پژوهشی هستم و امیدوارم بتوانم ویراست سوم آن را برای چاپ یازدهم تقدیم علاقهمندان کنم. اگر نقد و نظری بر ویراست دوم آن کتابچه دارید هدیه کنید و دریغ نفرمایید.